امام رضا علیه السلام فرمودند: عقل را خدا به انسان می بخشد نه این که او به دست آورد اما ادب را انسان خودش به دست می آورد. بنابرین کسی که برای به دست آردن ادب تلاش کند آن را به دست می آورد اما عقل خود را اگر بخواهد با زحمت زیاد کند فقط باعث نادان تر شدن خود می شود.
امام در این حدیث دارایی های غیرمادی انسان را به دو دسته تقسیم می کنند. خصوصیاتی که نمی توان با تمرین آن ها را کسب کرد یا زیاد کرد و در مقابل؛ دارایی ها و خصوصیاتی که با تمرین و یادگیری قابل پرورش و افزایش هستند. عقلو ادب نمونه و نمادی از این دو دسته هستند.
بی شک عقلی که امام رضا از آن سخن می گویند یک نیروی درونی خاص است غیر از تواناییی های ذهنی انسان که قابل پرورش هستند. اگر در معنای عقل دقت کنیم از نظر لغوی به قدرت سنجش و محاسبه می رسیم. بنابرین عقل غیر از فکر یا تدبر یا معانی نزدیک به این هاست. تعقل کردن یعنی در نظرآوردن و سنجیدن قدر و اندازه چیزها و سبک سنگین کردن وحکم به ارزش هرچیز در مقایسه با چیزهای دیگر. در ابتدا به نظر می رسد این کار چندان مشکل نباشد و فقط نیاز به دانستن قیمت و ارزش هر چیز باشد اما وقتی با مسائل پیچیده تری روبرو می شویم این اندازه گیری و سنجش چیجیده می شود. دانستن قیمت یک جواهر و ارزش ان نسبت به اشیاءقیمتی دیگر کار چندان سختی نیست اما وقتی قرار است بین یک عبادت یا یک کارخیرکوچک و یک معامله مادی پرسود قضاوت کنیم به نظر شما کار آسانی خواهد بود؟ واقعا کدام یک ارزشمندتر است و چقدر؟ فهمیدن ارزش پدیده هایی که از شمارش سکه و اسکناس پیروی نمی کنند چیزی نیست که با تمرین کردن حاصل شود. این همان نیرویی است که خداوند باید در نگاه ما نسبت به اطرافمان قرار بدهد. اگرچه می توان با فراهم کردن مقدمات آن راه را برای این هدیه خدا باز کنیم. مقدماتی که جزو دسته دوم هستند.
برای داشتن توانایی های دسته دوم باید تمرین کرد و سختی هایی را بر خود هموار کرد. همچنان که در این حدیث آمده است این کار با تکلف یعنی سختی همراه است و با راحت طلبی و تنبلی حاصل نمی شود. اما بشارتی که به آن اشاره شده است این است که تلاش کردن در این راه حتما با موفقیت همراه خواهد بود. کسی که بخواهد که با ادب باشد و چگونه مودب بودن را فرابگیرد و به کار ببندد حتما با ادب خواهد شد. و چه بسا که انسان مودب خصوصا آن که دربرابر پروردگار خود ادب لازم را رعایت می کند شایسته دریافت موهبت های خدا و قدرت های معنوی ای شود که خود راهی به کسب آن ها نداشت.
الْعَقْلُ حِبَاءٌ مِنَ اللَّهِ وَ الْأَدَبُ کُلْفَةٌ فَمَنْ تَکَلَّفَ الْأَدَبَ قَدَرَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ لَمْ یَزْدَدْ بِذَلِکَ إِلَّا جَهْلا. تحف العقول.ص448